ZAQAFQAZİYA QADINLARININ İLK ETİRAZI

Bölmə: Maraqlı › ,
Tarix: 15:48 29.05.2025

 

1916-cı ilin 14 fevralında “Bakının tarixində “arvad qiyamı” adlı dəhşətli bir hadisə baş verib. Bu hadisə haqqında o zaman çap olunan dövrü mətbuatda yetərincə məlumat var. Dövrün ən aparıcı qəzetlərindən biri olan “Bəsirət” və “Açıq söz” qəzetləri isə bu məsələyə daha həssas yanaşıblar...

 

Məsələn, “Açıq söz” qəzeti 2 mart 1916-cı il tarixli sayında yazırdı: “Yekşənbə günü Bakıda iğtişaşlar başladı. Ərzağın, xüsusilə kartofun bahalanması ilə əlaqədar olaraq iğtişaş göyərti dükanlarından başlayıb, baqqal, bəzzas dükanlarına da yayılmışdı.. Düşənbə günü arvad və uşaqlar şəhərin mərkəzində olan mağazaları yarmağa başladılar. Cəşənbə günü un dəyirmanlarını, un anbarlarını, ərzaq dükanlarını yarmağa başlamışlar. Sonra qradonaçalnikin tədbiri ilə atəş açıldı. Ölən və yaralanan da oldu. Sonra polis məmurları evləri axtarıb, oğurlanan malları geri qaytarıb və mal oğrulayanlar həbs edilib”.

Üç gün davam edən hadisə Bakıda aclıqdan cana gələn, kasıb qadınların qiyamı idi. Tədqiqatçıların yazdığına görə bu “Zaqafqaziyada qadınların ilk çıxışları idi və tezliklə başqa şəhərlərdə də arvadların çıxışlarına səbəb oldu”. 

 

Çar hökumətinin gün-gündən zəifləməsi, Birinci Dünya müharibəsinin yaratdığı faciələr, ölkədə baş verən inqilablar, tətillər, çaxnaşmalar təbii ki, Azərbaycandan, xüsusən də Bakıdan yan keçə bilməzdi və bilmədi də. 

 

Tarixçilərin yazdığına görə “1916-ci ilin əvvəllərində Bakıda ən vacib ərzaq mallarının qiyməti xeyli bahalanmışdı. Un, düyü, çörək, ət, toyuq, yumurta, göyərti və başqa ərzaq mallarının qiyməti hər gün artırdı. 1916-cı ildə çörəyin qiyməti 1914-cü ilə nisbətən 166 faiz artmışdı. Başqa ərzaq mallarının da, o cümlədən südün qiyməti 305 faiz, ətin qiyməti 327 faiz, düyünün qiyməti 355 faiz, yağın qiyməti 520 faiz artmışdı. Şəhərdə əhalinin yoxsul təbəqələri içərisində acından ölənlərin sayı hər gün artmaqda idi. Dükançılar malları gizlədir, müştəriləri incidir və soyurdular. Qiymət bahalandıqca, ərzaq azaldıqca kasıbların səbir kasası dolurdu”. 

Maraqlıdır, bəs görəsən “Bakıda baş verən və gözlənilməz bu qeyri-adi hadisə” necə baş verdi? 

Qəzetlərin yazdığına görə “Aleksandro-Nevski” adına bazarda bir qadın kartof alarkən satıcı ilə alıcı arasında qiymət üstündə mübahisə düşür. Alıcı ilə çox kobud rəftar edən satıcı onu təhqir edir. Bu zaman alıcı qadın ətrafdakıları dağıdıb-tökməyə başlayır. Belə olduqda satıcı kişi amansızcasına alıcı qadını döyərək təhqir edir. Onun bu hərəkəti ətrafdakı qadınların qəzəbinə səbəb olur. Ətrafdakı qadınlar, onların yanındakı yeniyetmə uşaqları başlayır bütün bazarı, ətrafdakı dükanları dağıdıb tökməyə. Daha çox dağıntı “Metropol” (indiki Ədəbiyyat muzeyinin binası yerləşən bina) deyilən ərazidə baş verir. 

Hadisə yerinə atlı polis və jandarm dəstələri göndərilsə də, izdihamın öhdəsindən gələ bilmirlər. İzdiham getdikcə böyüyür. Qadınlar ərzaq anbarlarına, dükanlarına hücum edirlər. “Şəhərdə ən zəngin dükan kimi tanınan Rəhimov və Fərhadovun mağazalarını bir andaca talan edirlər”. 

 

Qəzetlərdə çap olunan materiallardan aydın olur ki, elə camaata, xüsusən də kasıb təbəqəyə ərzağı daha baha satan, onları incidən, təhqir edən də bu iki mağazanın sahibləri olub. Ona görə də izdihamçılar bu mağazaları və anbarları bir göz qırpımında yerlə yeksan edib, viran qoyurlar. 

Gecəyarıya qədər davam edən bu qiyam fevralın 15-də, sanki, bütün Bakını əhatə edir. “Fevralın 15-də qadınlar böyük un, düyü və qənd mağazalarını, Skoblevin, çolaq Ağabala Quliyevin və Qlazovun nəhəng un dəyirmanlarını, un anbarlarını, “Rus” və “Samalyot” gəmiçilik şirkətlərini, müxtəlif çeşidli mal anbarlarını talan etdilər. Ac-yalavac qadınlar, uşaqlar şəhərdə 116 ərzaq, 70-ə yaxın parça, paltar, geyim mağazasına və anbarlarına basqın edilər”. 

Fevralın 16-da olan hadisələri qəzetlər və jurnallar daha dəhşətli təsvir edirlər. Bu gün qadınların gecəyarıya qədər evlərinə ərzaq daşıdıqlarından yazırdılar. 

Qadınların qiyamı 17 fevralda, axşama yaxın dəhşətli şəkildə dağıdılır. Bu haqda tədqiqat əsərlərindən oxuyuruq: “cəza dəstələri amansızcasına hücuma keçmişdi. Polis və atlı kazaklara əmr edilmişdi ki, patron əsirgəməsinlər. Bakıya Tiflisdən, Dərbənddən, Yelizavetpoldan yüzlərlə polis, atlı kazak dəstələri gətirilmişdi. Onlar qiyamçılarla çox amansız rəftar edirlər. Bütün küçələr qadın və uşaq meyitləri ilə dolu idi. Yaralılara da aman vermirdilər”. 

Bakı şəhər rəisinin təhrif edilmiş məlumatında isə guya iğtişaş zamanı cəmi “64 nəfər ölüb, 19 nəfər yaralanıb. Qadınların qiyamı zamanı isə şəhərə 2 milyon 957 min manat ziyan dəyib”. 

  

Bakıda baş verən “arvad qiyamı”nı, dövrün görkəmli publisisti Şəfiqə Əfəndizadə ürək ağrısı ilə qələmə alıb. Qadınların, uşaqların belə amansızcasına öldürülməsi ona çox pis təsir etsə də, publisist xanım bu hadisəni Azərbaycan qadınını “mübariz olmağa doğru atdığı addım” adlandıraraq yazırdı: “Bakıda baş verən bu qeyri-adi hadisə tezliklə bütün Qafqazda əks-səda yaratdı. Mübarizəyə qalxan qadınlar şallaq və güllələrdən qorxub tərksilah olmamışdılar. Onlar Bakı tacirlərinə, mağaza, anbar və dəyirman sahiblərinə ultimatum verib belə bir bəyannamə ilə müraciət etmişdilər: “Siz ey rəhimsiz qan içənlər, yaddan çıxarmayın ki, belə “qadın tufanı” bir də gələ bilər. O daha dəhşətli, daha amansız, daha qəzəbli olacaq. Heç bir qüvvə qabağımızı kəsə bilməyəcək. Bütün dükanlar və mağazalar, anbar və dəyirmanlar dağılıb yerlə-yeksan olacaq”. 

 

Tədqiqat əsərlərindən və dövrü mətbuatda çap edilən materiallardan belə bəlli olur ki, bu hadisədən sonra Bakıda baş verən əksər hadisələrdə qadınlar artıq daha fəal iştirak ediblər. Bunun nəticəsi idi ki, 1917-ci ildə Bakıda keçirilən Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhanilərinin qurultayına qadınlar dəvət edilməsə də, iştirak və hətta çıxış edənlər də oldu. 

 

Görkəmli publisist, pedaqoq Şəfiqə xanım Əfəndizadənin çıxışı bəzi “ruhanilər”, “axundlar”, “müftilər” tərəfindən ilk olaraq səs-küylə qarşılansa da, sonda ədəblə onu “dinləməyə” üstünlük veriblər. 

Görkəmli tədqiqatçılar Qılman İlkinin və Manaf Süleymanovun əsərlərində bu qiyam haqqında daha müfəssəl məlumat verilib. Bu məlumatlardan belə bəlli olur ki, hadisədən sonra yenə də xalqın kasıb təbəqəsinə kömək əlini uzadan H.Z.Tağıyev olur. O, bir neçə gün dəyirmanından un, dükanlarından isə müxtəlif çeşidli ərzaq məhsullarını pulsuz camaata payladır.

Qərənfil Dünyaminqızı