BÖYÜK VƏ ŞƏRƏFLİ QADIN

Bölmə: Maraqlı › ,
Tarix: 21:26 27.05.2025

Qəmər xanım Cavanşir (Əliyeva-Kəngərli) haqqında ilk dəfə mətbuatşünas alim Qulam Məmmədlidən eşitmişdim. O, Qəmər xanımı Mirzə Cəlil ailəsinin son yadigarlarından biri kimi çox xoş arzularla xatırlardı. Qəmər xanımın ölümü Qulam müəllimi uşaq kimi kövrəltmişdi...

 

...1989-ci ilin ilk ayları idi. BDU-nun Jurnalistika fakültəsinin sonuncu kursunda oxuyurdum. Qəzetə mətbuat tarixi ilə bağlı məqalə hazırlamışdım. Qulam müəllimdən xahiş etdim ki, çapdan əvvəl zəhmət olmasa məqaləyə bir nəzər yetirsin. Çox böyük məmuniyyətlə razılaşdı (dəfələrlə kömək üçün, məsələn, məqalə, kitab, material və s. Qulam müəllimə müraciət etmişdim. Hər dəfə də istəyimi səmimiyyətlə qəbul edib kömək edərdi. Əslində tək mənə yox, kim ondan köməklik istərdisə, hamıya eyni qayğı ilə yanaşar, əlindən gələni əsirgəməzdi. O illərdə indi millət vəkili olan yazıçı-tədqiqatçı alim Rafael Hüseynovu, alim yoldaşım (o zaman gənc tədqiqatçı idi) Nəsiman Yaqublunu və bir çoxlarını dəfələrlə onun evində, işində, yanında görmüşdüm. Yaşının və işinin çoxluğuna baxmayaraq heç zaman Qulam müəllimdən bizə qarşı laqeydlik görmədim. Qəbrin nurla dolsun, Qulam müəllim, yeriniz bu gün elə görünür ki...). 

 

Bəs Qəmər Cavanşir kim idi ki, Qulam Məmmədli onu belə sayğı ilə xatırlardı?

Qəmər Cavanşir Qarabağda ad-san çıxaran, maarifçi, xeyriyyəçi, Avropa təhsili görən Əhməd bəy Çavanşirin qardaşı Əliş bəyin qızı idi. 1903-cü ildə anadan olan Qəmər öz valideynləri ilə demək olar ki, 5-6 il yaşayıb. Sonra Həmidə xanım və Mirzə Cəlil onu oxutmaq üçün yanlarına gətirmişlər. Bu haqda Həmidə xanımın Mirzə Cəlilə yazdığı məktublardan birindən oxuyuruq: “...çox istərdim ki, Əliş bəyin uşaqlarından birinin oxumasına kömək edim. Sən bu barədə ona de. Ona bir yaxşılıq etmək istəyirəm, xüsusilə uşaqlarının təhsil alması sahəsində. Sən özün də təklifini yaz”.

 

Beləliklə 7 yaşlı Qəmər ilk təhsilini 1909-cu ildə Mirzə Cəlilin Əhməd bəy Cavanşirin Kəhrizlidəki malikanəsində açdığı məktəbdə almağa başlayır: “Qəmərin valideynləri savadsız adamlardı. Mənə hörmət edərək onu açdığım məktəbə kiçikkən vermişdilər. Sonradan isə oxumağa davam etməyə qoymamış və yazıq qızı on üç yaşında ərə verərək bədbəxt eləmişdilər”. 

Atası Əliş bəy on üç yaşlı qızının Qarabağın varlı-əhvallı bəylərindən olan Bəhram bəylə ailə qurmasına razılıq verir. Həmidə xanımla Mirzə Cəlilin bu izdivaca razılığı olmasa da, onun baş tutmasına mane də ola bilmirlər, Qəmər atasının təkidilə Bəhram bəylə evlənir. 

 

Yenicə on üç yaşı tamam olan bu “gəlin”in bütün gün fikri-zikri kitab-dəftərlərində qalır. Ər evinə uyğunlaşa bilməyən Qəmərin bu hərəkətləri ailə üzvlərinin narazılığına səbəb olur. Qəribədir, Qəmərin həyat yoldaşı Bəhram Tiflisdə Gimnaziya təhsili alan bir gənc olub. Amma nədənsə bu körpə “arvadının” təhsil arzusu ona heç xoş gəlmir (!) və Qəmər bir körpə uşaqla ata evinə dönür. Elə həmin gündən Həmidə xanımla, Mirzə Cəlil Qəməri və körpə oğlu Məhəmmədi yenidən öz himayələrinə alırlar. 

 

Artıq 16-17 yaşı olan Qəmər yenidən təhsilə cəlb olunur. Həmidə xanım yazırdı: “..axşamlar mən Qəmərlə məşğul olurdum. Ona rus və türk dillərində yazıb-oxumağı öyrədirdim. Qəmər yavaş-yavaş kənd məktəbimizdə keçdiklərini də yadına salmağa başlamışdı”. 

Mirzə Cəlil onu Tiflisdə oxuyan qızı Münəvvərin yanına aparır və burada onun təhsilini davam etdirməsi üçün şərait yaradır. Tibb bacısı kursunu bitirən Qəmər bir müddət Şuşada xəstəxanada işləyir. 

Ailəsi ilə istirahətə gedən Həmidə xanım hətta onda belə Qəməri və körpəsini unutmayıb: “Yay gəldi. Balaca oğlumu və nəvələrimi də götürüb bir neçə günlüyə Kəhrizliyə, oradan da Şuşaya getdim. Qəmərə də doqquz yaşlı oğlu ilə bərabər bizimlə Şuşaya getməyi təklif etdim. Qəmər oğlu ilə birgə ağır malyariya keçirmişdi, ona görə də bu ana-balanın həm müalicəyə, həm də havalarını dəyişməyə ehtiyacları var idi. Onları bir müddət Şuşada bizim ailə dostumuz, xəstəxananın həkimi Raxil Lvovna müalicə etdi. Şuşanın təmiz havasında və müalicələrin nəticəsində Qəmər də, oğlu da babatlaşmağa, hətta əmələ gəlməyə başlamışdılar. Bu gənc qadın mənə yaman bağlanmışdı. Mənim isə onu və balasını taleyin umuduna buraxaraq Bakıya getməyə heç cür ürəyim gəlmirdi. Nəhayət, qərara gəldim ki, onları burada qoyub gedə bilmərəm, oxutmaq üçün oğlunu da, özünü də aparıb ikisini də Bakıda məktəbə düzəldəcəyəm. Bu barədə Mirzə Cəlilə yazdım və xahiş elədim”. 

 

Bu günümüzə örnək ola biləcək necə böyük bir hadisə. Alicənablığı və səxavəti ilə çox BÖYÜK və ŞƏRƏFLİ bir qadın. “Bu ŞƏRƏFLİ QADIN öz nümunəsində göstərdi ki, aristokratlıq yalnız süd gölündə üzmək deyil...”. Böyük zənginlik bax budur! 

Artıq Qəmərin həyatında hər şey rahatlığa doğru getsə də, Həmidə xanım bir ana kimi narahat idi. Çünki Qəmər gözəl və gənc idi. Onun layiq olduğu xoşbəxt ailə-ocaq sahibi olması fikri Həmidə xanımı çox düşündürürdü. Amma birinci uğursuz taleyi onu qorxudurdu da. Yenidən o acıların yaşanmasını istəmədiyi üçün, sanki Qəməri kimsəyə etibar edə bilmirdi. 

Belə bir vaxtda Tanrı Həmidə xanımın qəlbinə bir rahatlıq gətirdi. Qəmərə Həmidə xanımın öz övladı kimi böyüdüb-başa çatdırdığı Teymur elçi düşdü. 

Teymur Mirzə Cəlilin bircə bacısı Səkinə xanımın oğlu idi. Səkinə xanım vəfat edəndə Teymur beş yaşında qalır. O axır günləri Həmidə xanım belə xatırlayırdı: “1913-cü ilin mayında Mirzə Cəlilin bacısı Səkinə vərəm xəstəliyindən vəfat etdi. Bacısının vəfatından sonra Mirzə Cəlil gedib onun 5 yaşlı oğlu Teymuru bizə gətirdi. Biz Teymuru öz övladlarımızla birlikdə böyütdük. Teymur ali təhsilini bitirdikdən sonra ət kombinatında işləyirdi”. 

 

Xatirələrdən bəlli olur ki, ağıllı, tərbiyəli və istiqanlı olan Teymura Həmidə xanım həmişə hörmətlə yanaşırmış. Odur ki, onun Qəməri sevməsi xəbəri Həmidə xanımın ürəyincə olur və tez bir zamanda onların toylarının olması üçün Mirzə Cəlildən xahiş edir. 

 

Bu haqda Qulam müəllimin dediklərindən: “İllər sonra Qəmər xanım mənə danışırdı ki: “1930-cu il idi. Mirzə Cəlilin işləri çox pis gedirdi. Jurnalı əlindən almışdılar, təqaüdünü kəsmişdilər. Mirzə çox əsəbi və fikirli idi. Belə bir zaman da Həmidə xanım bu xəbəri ona dedi. Mirzə Cəlil çox sevindi, sanki bütün çətinlikləri yadından çıxdı. Məni və Teymuru çağırıb bizə xeyir-dua verdi. Səhəri gün hardansa pul gətirib Teymura verdi, mənim üçün pal-paltar almasını xahiş etdi. 1930-cu ildə biz evləndik”. 

Həmidə xanımın xatirələrindən bəlli olur ki, toydan sonra gənc ailə yenə də onların yanında qalıb. Hətta Mirzə Cəlilin ömrünün son günlərində Qəmər Həmidə xanımla birgə onun qulluğunda durub. Yenə də Həmidə xanımın xatirələrinə nəzər yetirək: “1932-ci il yanvarın 4-ü idi. Mirzə Cəlilin halı yaman pisləşmişdi. Mən də, Qəmər də təlaş içində idik. Mirzənin əllərini ovxalayırdıq. Mirzə bir neçə dəqiqənin içində tamam əldən düşdü. Biz Qəmərlə onun oturub qaldığı yerə, böyrünə yataq sərdik və birtəhər, çox çətinliklə onu stuldan tərpədib yatağa uzatdıq. Qəmər ona kamfora iynəsi vurdu. Tez bir zamanda Ənvərlə Teymur da gəlib çıxdılar. Mən və Qəmər onun ölümünə inanmırdıq. Əllərini ovxalayırdıq...”. 

Məqalənin bu yerində Həmidə xanımın “Xatirələrim”dən oxuduğum bir cümlə yadıma düşdü: “Bütün arzuların qanadı eşqdir. İstəklər eşqlə gerçəkləşir”. Həmidə xanımın insanlığa olan böyük eşqi onu heç zaman unudulmayan əfsanəvi bir eşqin zirvəsinə qaldıraraq ömürlük həmişəyaşar etdi. Ruhun şad, eşqin əbədi olan BÖYÜK VƏ ŞƏRƏFLİ QADIN!

 

Qərənfil Dünyaminqızı