İLK AZƏRBAYCANLI SENZORUMUZ

Bölmə: Maraqlı › ,
Tarix: 21:22 14.06.2025

Əvvəla qeyd edim ki, 19-cu yüzilliyin sonu, 20-ci yüzilliyin əvvəlləri Azərbaycanda maarif və mədəniyyətin, xüsusən də anadilli mətbuatın inkişafına çar məmurları hər vasitə ilə mane olmağa çalışırdılar. Çar mütləqiyyətinin məhz qatı müstəmləkəçilik siyasətinin nəticəsi olaraq mətbuat sahəsində çox amansız senzura “qayda-qanun”ları mövcud olub. Lakin buna baxmayaraq 1905-ci ildən Bakıda anadilli mətbuat sürətlə inkişafa başlayıb. Bu zaman çar hökuməti anadilli mətbuatımıza rus, erməni millətlərindən olan qatı şovinist senzorları təyin edib.

Arxiv materiallarından belə məlum olur ki, “erməni dilli senzorlar Karqanov, Qaitmazov, Məlik-Mehrabov, Kişmişev, Qaraxanov birbaşa şərq dilləri senzoru vəzifəsini icra edirdilər və bu vəzifəni “şərəflə, çar senzurasına sədaqətli qalaraq” qulluq etdikləri üçün hər il hökumət tərəfindən ikiqat mükafatlandırılıblar”. Onlar “1904-cü il 12 dekabr tarixli Ali Nizamnamənin” “qayda-qanun”larını əldə rəhbər tutaraq türk mətbuatına qarşı daha amansız olublar.

Əslində o zaman hökumət heç azərbaycanlıları senzura komitəsinə işə qəbul da etmirdi. Belə bir vaxtda, yəni 1906-cı ildə Mirzə Şərif Mirzəyev Qafqaz canişinin əmri ilə Tiflis Mətbuat İşləri idarəsinə türk, fars, ərəb dillərində çap edilən mətbuatın, xüsusi materialların senzoru təyin olunur. Lakin bəzi yazarlarımızda azərbaycanlı senzora qarşı etimadsızlıq yaranır. Onlar Mirzə Şərif Mirzəyevi anadilli mətbuatımızın inkişafına qənim kəsilməkdə günahlandırırdılar. Amma Mirzə Şərif qəti olaraq bu fikirlərin əleyhinə çıxaraq yazırdı: “1917-ci il inqilabından sonra türk-azərbaycan cəmiyyətinin bəzi hissələrində çarizm dövründə türk mətbuatını boğmaq istədiyimdə məni günahlandıran söz-söhbətlər səslənməyə başladı. Bu mənim şəxsi düşmənlərim tərəfindən mənə qarşı çevrilmiş ittiham idi. Mən isə öz növbəmdə yalnız öz vicdanımla hesablaşır, milli özünüdərk hissimə ağır zərbələr vuran bu təhqirlərə və böhtanlara dözərək düşünürdüm: görəsən, heç olmazsa həyatımın sonuna kimi xalqımın qərəzsiz hissəsinə konkret faktlarla sübut edə bilərəm ki, mən düşmən deyiləm, əksinə, mənə əziz olan türk mətbuatının müdafiəçisi və şüurlu-qərəzsiz dostu olmuşam və son nəfəsimə kimi də belə qalacağam. Çoxmilyonlu türk əhalisi içərisindən birinci və sonuncu “senzor” keyfiyyətində fəaliyyətimə ədalətli qiymət verməsini xahiş edirəm”.

“1906-1918-ci illərdə çar Rusiyasında Qafqaz Senzura Komitəsində Şərq dilləri senzoru vəzifəsini tutan ilk və son azərbaycanlı” Mirzə Şərif Mirzəyev doğrudanmı anadilli mətbuatın inkişafına qənim kəsilmişdi və yaxud özü dediyi kimi “türk mətbuatının müdafiəçisi, dostu” olub? Maraqlıdır, özü də çox maraqlı. Mirzə Şərif Mirzəyev kim idi ki, çar hökuməti onu Qafqaz Senzura Komitəsinə işə qəbul edib. İlk dəfə olaraq türk mətbuatının fəaliyyətini elə türkün özünə tapşırıb. Hökumətdə bir türk oğluna bu inam, bu etibar haradan idi? Mirzə Şərif hökumətin bu inamını doğrultdumu, yoxsa “türk mətbuatının müdafiəçisi, dostu olduğu” üçün “birinci və sonuncu türk senzoru” oldu?

Bu sualları cavablandırmaq üçün ilk olaraq Mirzə Şərif Mirzəyevin kimliyi maraq doğurur. Kim idi o?

Mirzə Şərif Həsən oğlu Mirzəyev 1860-cı ildə Tiflisdə anadan olub. İlk olaraq mədrəsə təhsili alan Mirzə Şərif sonra məşhur şərqşünas və pedaqoq Xanıkovun başçılıq etdiyi şəhər məktəbində oxuyub. 1878-1882-ci illərdə isə Qori Müəllimlər Seminariyasında təhsil alıb.

Əmək fəaliyyətinə müəllim kimi başlayan Mirzə Şərif 20 ildən çox “Qafqaz Müsəlman Ruhani idarəsinin Tiflis məktəbində dərs deyib. Sonra general-mayor M.D.Qutorun Zabitlər məktəbində Şərq dillərini tədris edib.

M.Şərif hələ Qori Müəllimlər Seminariyasında oxuyarkən rusdilli mətbuatla əməkdaşlığa başlayıb. “Kavkaz”, “Novoye obozreniye”, “Qruziya” qəzetlərində publisistik məqalələri, resenziyaları çap edilib. Müəllimlik və jurnalistlik fəaliyyəti ilə yanaşı Mirzə Şərif həmin illərdə “Rusiya-Türkiyə, Rusiya-İran mübahisələrini nizama salan komissiyanın tərkibində dəfələrlə mütərcim-katiblik edir, hərbi ekspedisiyalarda yaxından iştirak edir”. Odur ki, artıq M.Ş.Mirzəyev ədəbi-mədəni aləmdə yetərincə tanınmış, rus, fars, ərəb dillərini mükəmməl bilən savadlı bir gənc kimi hökumət nümayəndələrinin diqqətini cəlb edir. Və 1906-cı ildə “Qafqaz canişinin əmri ilə Tiflis Mətbuat İşləri İdarəsinə üzv, türk, fars, ərəb və s. dillərdə mətbuatın, xarici materialların senzoru” təyin edilir.

Mətbuatşünas və ədəbiyyatşünas alim Əziz Mirəhməd-ovun yazdığına görə o vaxtadək bu vəzifəni yalnız başqa millətlərin nümayəndələri, xüsusən də ermənilər və ruslar icra edib. “Mirzə Şərif türk mətbuatına nəzarət edən ilk türk senzor idi. Həmin işdə 15 il çalışmaqla bərabər I Dünya müharibəsi zamanı, o, həm də hərbi senzura komitəsinə daxil edilir”.

Mirzə Şərif Mirzəyev haqqında yazılan əksər tədqiqat əsərlərini və arxiv materiallarını gözdən keçirdim. Mənim üçün çox maraqlı idi, doğrudanmı o bir azərbaycanlı olmasına baxmayaraq öz anadilli mətbuatının fəaliyyətinə mane olub? Amma tədqiqat əsərlərindən və arxiv materiallarından belə bəlli oldu ki, M.Ş.Mirzəyev həm “yuxarıların adamı olub”, həm də milli mətbuatın inkişafına çalışıb. Bir faktı da unutmayaq ki, Mirzə Şərif Komitədə yeganə azərbaycanlı olub. “Komitədə yuva salmış erməni millətçiləri” Mirzə Şərifi oradan uzaqlaşdırmaq üçün hər çür alçaqlığa əl atıblar. Bundan əlavə hökumətin də Mirzə Şərifə münasibəti digər senzorlara nisbətən çox pis olub. “Cüzi maaş, qeyri-normal iş şəraiti və güclü nəzarət”. Materiallar-dan aydın olur ki, digər millətlərdən olan senzorlar, yəni komitənin “hər bir üzvü müstəqil öz işini” apardığı halda Mirzə Şərif həm hökumət tərəfindən, həm də komitənin erməni senzorları tərəfindən nəzarətdə olub. Odur ki, “Mirzə Şərif də öz işində hökumət göstərişlərindən kənara çıxa bilməzdi və adətən çıxmırdı. Amma azərbaycanca mətbuata köməyi də az olmurdu, məsələn, senzura sahəsində antimüsəlman qanun və tədbirlər gücləndiyi vaxtlarda Ş.Mirzəyev “yuxarılar”ın iradəsinə tabe olub, bir sıra “asi” jurnalistlərin məsuliyyətə cəlb edilməsi haqqında rəylər yazmışdı. Buna baxmayaraq komitədəki işinin lap başlanğıcından, o, dəfələrlə doğma qəzet və jurnalları təqibdən, məhkəmədən qurtarmağa çalışmışdı”.

Bunu təsdiq edəcək bir neçə faktla da rastlaşdım. Belə ki, 19-cu yüzilliyin sonu 20-ci yüzilliyin əvvəlləri çar hökuməti müxtəlif bəhanələrlə Azərbaycan klassiklərinin həyat və fəaliyyətinin təbliğinə az qala qadağalar qoymuşdur. Bu ciddi qadağalara baxmayaraq M.Şərif 1900-cü ildə bir neçə rusdilli mətbuat orqanında “milli oyanışımızın banisi” olan M.F.Axundzadə haqqında məqalələr nəşr etdirmiş. M.F.Axundzadənin oğlu Rəşid bəylə möhkəm dostluq əlaqəsi olan senzor məqalələrində M.F.Axundzadənin amallarının gələcək nəsillər üçün “ibrət və təcrübə məktəbi” olduğunu vurğulamağı da unutmamış.

1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman məsələsinin yenidən gərginləşdiyi bir zamanda şovinist jurnalist O.Menşikovun məqalələrinə cavab olaraq “Novoye vremya” qəzetində dəfələrlə kəskin yazılarla çıxış etmiş və bu məsələdə Menşikovun yersiz iddialarına tutarlı cavablar vermiş (bu haqda mətbuatşünas və ədəbiyyatşünas alim Əziz Mirəhmədovun “Azərbaycan jurnalistləri və naşirləri” (Ensiklopediya) əsərində çox geniş məlumat verilib).

Tarixi-mənəvi irsə məhəbbətlə yanaşan M.Şərifin publisistikasında aparıcı mövzu Şərq xalqlarının tarixi, mədəniyyəti, adət-ənənəsi, görkəmli şəxsiyyətləri və s. idi.

1917-ci ilin sonlarına qədər Qafqaz Senzura Komitəsində çalışan M.Şərif 1919-cu ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin dəvəti ilə Bakıya köçür və yenicə açılmış Dövlət Universitetində pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olur. Lakin bu gəlişin ömrü çox qısa olur. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti bolşeviklər tərəfindən silah gücünə süquta uğrayır. M.Şərif 1920-ci ilin sonlarında yenidən Tiflisə qayıdır. Tiflisdə İran və Türkiyə səfirliklərində işə başlayır.

12 aprel 1925-ci ildə M.Şərifə Zaqafqaziya Ölkə Komitəsindən məktub gəlir. Məktubda Komitənin mətbuat şöbəsi ilə əməkdaşlıq etməsi və Qafqazda türk mətbuatının 50 illik yubileyinin keçirilməsi münasibətilə xatirələrini yazmağı təklif edilirdi. Bu təklifi çox böyük səmimiyyətlə qarşılayan M.Şərif yazırdı: “Ən əziz arzum məndə olan materialların işıqlandırılması mənim üçün tamamilə gözlənilməz olaraq müasir türk mətbuatının iki xadimi: Həbib Cəbiyevin və Həsən Səbrinin sayəsində həyata keçdi”.

Beləliklə, o zamanın “ilk və son türk senzoru” olan M.Şərif Qafqaz Mətbuat Komitəsində çalışarkən yığdığı materiallar və faktlar əsasında “Qafqazda türk mətbuatı tarixindən xatirələr” adlı əsərini yazır və çap etdirir. Filologiya elmləri doktoru Ağarəfi Zeynalzadənin fikirincə (elə bir çox alimlərin də), “Qafqazda türk mətbuatı tarixindən xatirələr” əsəri bəzi nöqsanlarına baxmayaraq “Azərbaycan dövrü mətbuatının tarixinin öyrənilməsində etibarlı mənbələrdəndir”.

1937-ci il repressiyası Mirzə Şərifin həyatından da yan keçmir. 1938-ci ildə onu “xalq düşməni” kimi həbs edərək güllələyirlər.

Sonda hörmətli oxucuma bildirmək istərdim ki, Mirzə Şərif Mirzəyev haqqında arxivlərdə tanış olduğum sənədlər və oxuduğum tədqiqat əsərləri belə bir qənaətə gəlməyimə səbəb oldu ki, o, “ilk və son türk senzoru” kimi o zaman anadilli mətbuatımızın öz təbiri ilə desək, “müdafiəçisi və qərəzsiz dostu” olub. Yəqin elə ona görə də “ilk və son türk senzoru” olub.