"Parçalanan nizam, axan zaman”-Faiq Əhməd "İşarələr" sərgisi haqqında

Bölmə: Mədəniyyət › ,
Tarix: 19:27 18.05.2025

2-4 may tarixlərində Bakıda Azərbaycan xalçaçılıq sənətini dünya müstəvisində tanıtmaq məqsədilə böyük bir festival - Xalça festivalı baş tutub.

 

Bu festival çərçivəsində həyata keçirilən əhəmiyyətli tədbirlərdən biri də Faiq Əhmədin Qgallery'də nümayiş olunan "İşarələr" sərgisi idi. Əlbəttə, məsələ xalça sənətimizlə bağlıdırsa, onu konseptual dillə dünyada tanıdan Faiq Əhmədin sərgisinin keçirilməsi ən məqsədəuyğun addımlardan biri olub.

Sərgini gəzdikcə xalçanın semantik bədii dili ilə fikirlərini əks etdirən sənətçinin əsərləri məni artıq həyəcanlandırmağa başlayıb.

Faiq Əhməd çağdaş Azərbaycan vizual sənətinin öncül simalarından biridir. O, ənənəvi xalçaçılıq estetikası ilə müasir incəsənət formaları arasında körpü quraraq, vizual və mədəni kodları dekonstruksiya edən yenilikçi instalyasiya və video-art əsərləri ilə tanınır. Əhmədin yaradıcılığı milli irs və identiklik anlayışlarını yenidən düşünməyə çağıran, lokal simvolları qlobal çərçivələrdə təqdim edən eksperimental yanaşması ilə fərqlənir. Bədii fəaliyyətinin ana xətti olan xalça onun yaradıcılığı üçün məişət obyekti olmaq funksiyasının sərhədlərini tamamilə aşır, bir fikir daşıyıcısına çevrilir.
 

Sərgidə ilk diqqətimizi çəkən əsərə yaxınlaşdıq. Sərgini ziyarət etməmişdən öncə də sosial şəbəkələrdə ən çox rastlaşdığım əsər məhz o idi. Ona görə, ayaqlarım məni qeyri-ixtyari bu əsərin önünə gətirdi. Burada əriyən bir xalça görürük. Əvvəldən də Faiq Əhmədin əsərlərini görən bir izləyici üçün bu əriyən xalça vizualı yad olmayacaq. Amma bəs məhz burada rəssam nə demək istəyib? Demək istədiyi bir şey mütləq ki, var. Əsərin adına baxmaq istədim -"Maye".

Bəli, tam ortaya- yarıya qədər bildiyimiz ənənəvi, rəngarəng xalça kimi davam edən kompozisiya medalyonun yarısından sonra ("medalyon"-xalçada ornamental mərkəz, bəzən "göl" və ya "xonça" da adlanır)  artıq maye kimi axıb gedir sanki. Bəs niyə? Sənətçi ənənəvi xalça ilə keçmişi simvolizə edir. Bir yerdən sonra o keçmiş ayağımızın altından axıb gedən bir axına- zamana çevrilir. Bu günlə keşmişin bir vəhdətdə birləşimi. Ənənə, yəni keçmiş bu əsərdə əslində ərimir, sadəcə transformasiyaya uğrayaraq bu günə təkamül edir. Əsər zamanın qatı sərhədlərini pozur, iki zaman məfhumu arasında sürətli axını poetik bir metforaya çevirir. Bütün bu poetik fikirlərlə yanaşı məndə belə bir sual və ya təssürat yarandı. Qoruduğumuz keçmiş və ənənə sabit və dəyişməzmi olamlıdır, yoxsa çağdaş dünyada qeyri-sabitliyi və dəyişkənliyi labüddürmü? Məncə, əsərdə də göründüyü kimi ornamentlərin buz kimi sabitlikdən əriyib maye hala keçməsi ilə əriyən konturlarda, bulanıqlaşan sərhədlər kimi yaddaşımız da öz çərçivələrini aşır və keşmişin bünövrəsində yenidən formalaşır. Bütün bu proseslərin eyni kompozisiyada, eyni anda baş verməsi məndə "kvant fizikasının zamanın yalnız "indiki an"dan ibarət olduğunu vurğulayan interpretasiyalarına bir eyham var" təəssüratı da yaratdı.

Deyəsən, ekspozisiyanı ardıcıl izləmədiyim üçün yolum qəfil şəkildə "Əjdahanın yolu" ilə kəsişdi. Sanki sərgi məni yönləndirmirdi, əksinə, əsərlər öz yollarını təsadüfən mənimlə kəsişdirirdi. Amma bu təsadüflər xoş təəssüratlar yaradırdı.  Faiq Əhməd əsəri üzərində mifoloji simvollar arasında sanki dialoq yaradıb. “Əjdahanın Yolu” əsəri ənənəvi Azərbaycan xalçaçılığının formasına müasir konseptual yanaşmanın nəicəsidir.
“Əjdahanın yolu" xalçasında lap uzaqdan belə xalça sənətimizin məşhur nümunələrindən biri kimi Vərninin üzərindəki əjdahalar özünü göstərir.

Vərni xalçalarının xarakterik xüsusiyyəti olan S-şəkilli ornamentlər, burada əsas vizual və mənəvi elementi təşkil edir. Bu formal motivlər ənənəvi olaraq əjdaha simvolunu əks etdirir ki, bu da qədim türk mifoloji sistemində xüsusi yerə malikdir. Türk mifologiyasında əjdaha, suyun qoruyucusu və onunla bağlı olan bütün həyatverici qüvvələrin hamisi kimi təsvir olunur. Eyni zamanda o, insanı mənəvi və fiziki təhlükələrdən qoruyan bir simvol funksiyasını daşıyır. Xalq sənətində, xüsusilə xalçaçılıq ənənəsində əjdahanın bu funksiyası tez-tez rast gəlinən motivlərdən biri olub.
Əsərdə diqqətçəkən ikinci mühüm vizual element isə sağ yuxarı küncdə yer alan, soyuq mavi tonlarda işlənən Çin əjdahasıdır. Bu motiv, Azərbaycan xalçaçılığının isti və canlı rənglərindən ibarət olan fonunda kontrast təşkil edərək şərq mədəniyyətlərinin eyni motivini bir araya gətirir. Çin mifologiyasında əjdaha imperatorluğun, gücün və səmavi nizamın təcəssümüdür. Tarixi proseslərdə əjdaha təsviri yalnız yüksək statuslu şəxslərin istifadəsinə icazə verilən bir simvola çevrilib. (Məsələn, Tan sülaləsi dövründə imperator və onunla yanaşı yalnız yüksək rütbəli məmurlar hakimiyyətin simvolu kimi əjdaha motivli geyim geyinə bilərdilər. Min və Sin sülaləri dövründə isə yalnız imperator istifadə edə bilərdi).  Faiq Əhməd bu iki fərqli mifoloji sistemin əjdaha obrazlarını eyni kompozisiyada birləşdirərək mədəniyyətlərarası bir dialoq mühiti yaradır. Bununla yanaşı, o, dualist və nisbi anlayışlara da toxunur: qoruma və hökmranlıq, yerli və qlobal, maddi və metafizik güc arasındakı qarşılıqlı əlaqə burada vizual dil vasitəsilə təqdim olunur.
Bəzən mədəniyyətlər arasında dialoq yox, təəssüf ki, müdaxilə də mövcud ola bilir. Adından da göründüyü kimi, "Sərhəd hücumları" əsəri müdaxilə, zorakı bir hiss oyadır.

Burada əslində bütünlük və parçalanma kimi təzadlılığı müşahidə edirik. Yuxarıdan aşağıya uzanan tünd, monoxrom səth üzərinə, bir bucaq altında “zorla daxil olmuş” parlaq, rəngarəng xalça zolaqları yerləşdirilib. Lakin onlar pozulub deformasiyaya uğrayan və sanki zoraki şəkildə bu vahid boşluğa daxil edilən təsiri bağışlayır.

Əsərin adı olan “Sərhəd Hücumları” ilk anda məndə fiziki, coğrafi sərhədlərə olan müdaxilə fikrini oyatdı. Amma bunu həm də mədəni sərhədlərə istinad etmək olar, zənnimcə. Bu, bir tərəfdən qloballaşma, modernlik və xarici təsirlər qarşısında milli-mədəni identitetin “zədələnməsi” kimi yozula bilər. Digər tərəfdən, bu, əksinə, ənənənin sərt strukturlarının çağdaş yaradıcılıq vasitəsilə sorğulanması kimi də dəyərləndirilə bilər. Hər iki halda, sənətçi burada sərhədlərin sabit deyil, keçici və hücuma açıq olduğunu göstərir.

“Sərhəd Hücumları” əsərində xalçanın bir hissəsinin sanki “qoparılması”, homojen bir nizamın pozulması varsa, sərginin bir digər işi “Biosintetik”də isə bu pozulma daxili strukturda baş verir.

“Biosintetik” termini bioloji strukturların texnoloji vasitələrlə təkrar istehsalını, süni şəkildə yaradılmasını bildirir. Faiq Əhməd burada ənənəvi xalçaçılıq sənətini bir növ biosintetik obyektə çevirir-yəni bu xalça artıq sadəcə əl işi deyil, həm də mədəniyyətin laboratoriya şəraitində yenidən işlənməsinin şərhidir. Bu isə mədəni identikliyin manipulyasiyası, dəyişdirilməsi və yenidən kodlanması fikirlərinə toxunur. Sanki qədim xalçanın üzərinə bir kimyəvi maddə tökmüsən və o izlərin yerində biotexnologiya laboratoriyalarında böyüyən orqanoidlər, süni şəkildə formalaşdırılan rənglər və naxışlar ortaya çıxıb.
Hər halda, hər iki əsər ənənənin yenidən qurulması üzərinədir. Lakin “Sərhəd Hücumları” bunu müdaxilə, itki və parçalanma üzərindən reallaşdırır. “Biosintetik” isə mutasiya, assimilyasiya və gələcək yönümlü yenidən doğuluş fikrini daşıyır.
Sərgidə bu kimi maraqdoğuran xalça-instaltasiyaları çox idi. Buna görə də, nə zamansa Faiq Əhmədin əsərlərini canlı izləmək fürsətiniz yaranarsa, bu fürsəti mütləq dəyərləndirməli olduğunuzu düşünürəm. Mən isə sonda izləməkdən ən çox zövq aldığım işlərindən birini də qeyd edib yekunlaşdırmaq istərdim.

"Nə var, odur". 
 Bu əsər Faiq Əhmədin instalyativ və performativ layihələrindən biridir. Digər əsərlərində də olduğu kimi, performativ yanaşmalarında da xalça həm simvolik, həm də semantik daşıyıcıya çevrilir. Bu obyektlər təkcə baxılan deyil, həm də daxil olunan, içində naviqasiya edilən məkanlar təsiri bağışlayır.
Bu yanaşmanın kulminasiyası isə onun video-art formatında təqdim etdiyi “Nə var, odur” (2016) əsərində müşahidə olunur. İlk dəfə YARAT Müasir İncəsənət Mərkəzində nümayiş olunan bu əsər, Azərbaycan məclis mədəniyyətinin vizual və sosioloji aspektlərini analiz edərək tamaşaçını mədəni kodlar və kollektiv yaddaşla aktiv münasibətə çağırır.

 

Əsər çadır məkanının ətrafında baş verir — bu məkan həm toy, həm də yas mərasimlərinin keçirildiyi ənənəvi struktur olaraq təqdim edilir. Kompozisiyanın mərkəzində toy məclisinin əsas qəhrəmanları gəlin və bəy obrazları var, ətrafda isə tabutlar və xalça elementləri yerləşdirilib. Faiq Əhməd burada həm məkan, həm obyekt, həm də hərəkəti bir-biri ilə vəhdətdə quraraq, sanki canlı bir "süjetli xalça" kompozisiyası yaradıb. Belə ki, onlarla insan hadisənin baş verdiyi çərçivənin- bir növ xalçanın haşiyələrinin kənarlarından - əsas məkana- "xalça"nın ara sahəsinə daxil olur, orada hərəkət edən ornamentləri xatırladır. İnsanların daxil olduğu, çıxdığı və hərəkət etdiyi bu çərçivə — sadəcə fiziki bir sahə deyil, həm də sosial-mədəni yaddaşın təsviridir. Bu əsərin konseptual təhlili “mədəni yaddaş” (cultural memory) nəzəriyyəsini (müəllif Jann Assmann) xatırladır. Jann Assmanna görə, mədəni yaddaş cəmiyyətlərin keçmişi kollektiv şəkildə yadda saxladığı və simvolik formalar vasitəsilə gələcək nəsillərə ötürdüyü bir yaddaş növüdür. Bu yaddaş yazılı mənbələrdə, ritual və obyektlərdə, o cümlədən sənət əsərlərində bərqərar olur və qorunur.

 

“Nə var, odur” əsəri isə məhz bu mədəni yaddaşın vizual və performativ təcəssümüdür desəm, yəqin ki, yanılmaram. Çadır, tabut, xalça fraqmentləri və məclis quruluşu Azərbaycan məişət mədəniyyətində dərin simvolik məna daşıyan elementlər kimi təqdim olunur. Əsər yaddaşın ritualla aktivləşməsi prinsipini izləyərək həm keçmişi canlandırır, həm də onun bu günlə əlaqəsini qurur.

 

Ülkər Əliyeva- sənətşünas, rəssam, kurator